ادیب نیشابوری – Adib Nishapuri

نیشابوری" width="225" height="300" srcset="http://piuc.ir/wp-content/uploads/2018/02/ادیب-نیشابوری-225x300.jpg 225w, http://piuc.ir/wp-content/uploads/2018/02/ادیب-نیشابوری.jpg 300w" sizes="(max-width: 225px) 100vw, 225px"/>

ادیب نیشابوری با نام اصلی عبدالجواد بجنگردی ادب شناس-شاعر- محقق- مدرس و اندیشمند معروف دوره مشروطیت است- ادیب به دو زبان فارسی و عربی شعر سروده‌است- از شاگردان او می‌توان به ملک الشعرای بهار- بدیع الزمان فروزانفر- ادیب طوسی اشاره کرد- دیوان اشعار ادیب- حاوی اشعار نغز و شیوایی به فارسی و عربی است که در حدود ۶ هزار بیت از آن جمع‌آوری شده است

زندگی ادیب نیشابوری

ادیب نیشابوری در سال ۱۲۸۴ق در روستای بجن‌گرد -بیژن‌گرد- از بلوک درب قاضی از توابع نیشابور زاده شد. ولادت او را در ۱۲۸۴ق و ۱۲۸۰ق نوشته‌اند- اما چنان‌چه او خود گفته- سال تولدش ۱۲۸۱ق بوده است. پدرش اسدالله نام داشت و واز دانش بی بهره نبود. پدرعبدالجواد کشاورزی تنگدست بود

در ۴ سالگی به بیماری آبله مبتلا شده و بینایی یک چشم خود را از دست داد و برای چشم دیگر وی نیز بینایی اندکی ماند- از این رو- پدرش او را به مکتب نمی‌فرستاد. اما عبدالجواد با نمایاندن حافظه قوی و استعداد خود به پدر- او را بر آن داشت که فرزند را به مکتب بسپارد.
او بعد از فراگیری خواندن و نوشتن و مقدمات زبان عربی- در زادگاه خود – رهسپار نیشابور شد و در مدرسه گلشن – دروس مقدماتی عربی را ادامه داد و به فراگیری منطق پرداخت – سپس برای تکمیل آموخته های خویش حدود سال 1297 ه. ق راهی مشهد شد و در مدارس خیرات خان – فاضل خان و نواب مسکن گزید . – ادیب – در مشهد – برخی از متون عربی مانند شرح قطرالندی اثرابن هشام – شرح سیوطی بر الفیه ی ابن مالک و شرح جامی بر کافیه ی ابن حاجب را نزد چند تن از استادان آموخت – اما پس از آن – دیگر نزد استادی نرفت و سطح عالی ادبیات عرب و کتابهایی چون مغنی اللبیب ابن هشام – مطول تفتازانی – مقامات بدیعی و مقامات حریری را با مطالعه و ممارست خویش فرا می گرفت و در همان حال در سطوح پایین تر به تدریس می پرداخت . – ادیب – پیش از مرگ پدر سفری به نیشابور کرد و در حدود سال 1310 ه . ق به مشهد بازگشت و تا پایان عمر در مدرسه نواب اقامت گزید و در واقع تدریس حرفه ای او از همین سال آغاز شد.

ادیب نیشابوری در دو سطح متوسط و عالی تدریس می کرد. در سطح متوسط – برای عموم طلاب بیشتر شرح نظام بر الشافیه ابن حاجب – مغنی و مطول می گفت و برای شاگردان خصوصی – سطح عالی ادبیات عرب را از متن هایی چون مقامات بدیعی – مقامات حریری – معلقات سبع – حماسه ابوتمام و مجموعه ای در باب عروض که خود گرد آورده بود – درس می داد و گاه منظومه ی ملاهادی سبزواری در فلسفه و منطق را نیز تدریس می کرد. تسلط و مهارت – ادیب – در فنون ادبی و محفوظات نظم و نثرعربی و فارسی – شگفتی همگان را برمی انگیخت . – ادیب – درعلوم عقلی و نقلی چون فلسفه – نجوم – ریاضیات – طب – موسیقی نظری – فقه – اصول – رجال و تاریخ دست داشت . شیوه ی تدریس او خطابی بود و شاگرد اجازه بحث و پرسش نداشت . وی بر آن بود که با این روش – درس را به گونه ای تقریر می کند که هیچ اشکالی حتی برای شاگردانی که پایین ترین سطح استعداد را دارند – بر جای نمی ماند .

ادیب نیشابوری به لفظ قلم سخن می گفت و به یاری حافظه ای نیرومند – تمامی دانسته های خویش را به شیوه ای منسجم به شاگردان القا می کرد و همین امر حلقه های درس او را چنان جذاب و شیرین ساخته بود که گاه بیش از 300 طالب علم در آن حضور می یافتند . از این رو – او بیش از آنکه شاعری ارزشمند باشد – مدرسی توانا بود و در مکتب او ادبا و فضلای بسیاری پرورش یافتند و به دست دانش آموختگان مکتب او بود که نخستین دانشکده های ادبیات در ایران تاسیس شد . کسانی چون ملک الشعرا ی بهار – بدیع الزمان فروزانفر – محمد تقی مدرس رضوی – محمد پروین گنابادی – ادیب طوسی – سید محمد باقر عربشاهی سبزواری – محمود فرخ و مجدالعلای بوستان از دست پروردگان او به شمار می آیند . و ادیب تاثیری شگرف برهر یک از اینان نهاد و متقابلا از فضایل و کمالات آنان تاثیر پذیرفت. به گفته پروین گنابادی هنگامی که قصیده ی دماوند بهار به چاپ رسید – ادیب با آنکه اندک رنجشی از ملک الشعرا در دل داشت – از خواندن سروده ی او بسیار به وجد آمد و بهار را استاد شاعران ایران خواند .

ادیب نیشابوری در 35 سالگی شیفته ی یکی از شاگردان خود شد. مرگ نابهنگام آن شاگرد تاثیر شگرفی در زندگی ادیب گذارد و او به یاد – حبیب- شعرهایی عاشقانه سرود . گفته اند که عشق ادیب – عشق به – مظهری از مظاهر جمال- – عشقی صوفیانه – برخاسته از معنویت و دست آویزی برای شکوفایی ذوق غزل سرایی او بوده است.

ادیب نیشابوری با آنکه تنگدست بود – همگان از مناعت طبع و عزت نفس او یاد کرده اند . وی به مستمری سالانه مدرسه ی نواب و عایدی اندکی که از ملک ارثی به او می رسید – بسنده می کرد و دعوت هیچ یک از ثروتمندان و – خان – های خراسان را نمی پذیرفت و در اواخر عمر از بزرگان جز صیدعلی خان با کسی مراوده نداشت و در برابر صاحب منصبان – سر تعظیم فرود نمی آورد و به مدح کسی نمی پرداخت. قصیده وی در ستایش مظفرالدین شاه نیز به سبب افتتاح مجلس شورای ملی بود . پیشنهاد ریاست انجمن ادبی خراسان را نیز با سخنانی گزنده و تند – رد کرد. به گفته ی ادیب طوسی – حتی پیشنهاد مدرسی آستان قدس را که مستمری قابل توجهی داشت – نپذیرفت . زندگی او در درس و بحث خلاصه می شد – تنها یک بار در اواخر عمر به زادگاهش و کاشمر و محولات – ازبخشهای تربت حیدریه- سفر کرد . تنها تفریح او گردش در باغهای مشهد بود که آن هم به بحثهای ادبی می گذشت و گاه در پایان هفته به منزل دوستانش از جمله ایرج میرزا و میرزا قهرمان می رفت.

وضع ظاهری ادیب برخلاف محیط طلبگی آن روز – آمیزه ای ازسنتهای قدیم و جدید بود. با این حال نسبت به امور مذهبی تعصب داشت.

ادیب به هنگام تحصیل در نیشابور با دیوان قا آنی آشنا شد. از این رو در آغاز به سبک وی اشعاری می سرود و گاه شعرهای او را تضمین می کرد – اما پس از ورود به مشهد و دیدار با صیدعلی خان درگزی و به اشارت وی – به سبک خراسانی روی آورد و با آثارشاعرانی چون فردوسی – فرخی سیستانی – منوچهری – عسجدی – مسعود سعد سلمان آشنا شد و در نظر او – دیگر اشعار قاآنی سست می نمود. پیوند و ارادت ادیب به صیدعلی خان تا قتل او در1336 ه. ق پایدار بود و این دو به استقبال یکدیگر – شعرها می سرودند .

اادیب نیشابوری گرچه خود را شاعرتر از استاد می دانست – اما در شعر شناسی به برتری او اذعان داشت. مرگ استاد چنان بر ادیب اندوهبار بود که محاسنش رو به سپیدی گذاشت.

سبک شعری

او اطلاعات فراوانی از دانش‌های گوناگون اسلامی و علوم قدیم داشته‌است و اشرافش به واژه‌های فارسی و عربی- شعر او را از اشارات و تلمحیات مختلف سرشار کرده و این منطقی بودن و آگاهانه سرودن‌ها سبب شده‌است تا در شعر او شور- حال و عواطف شاعرانه کمتر مورد توجه قرار گیرد. درسرودن شعرازسبک قاآنی پیروی می‌کرد. اما بعد ازمدتی به شیوه ترکستانی روی آورد و سرانجام خود صاحب سبکی ویژه شد. ادیب نیشابوری شاعری توانا بود و انتخاب الفاظ و انسجام ترکیبات و معانی دقیق ازخصوصیات بارز شعراوست.

تقسیم بندی اشعار او

اشعار او را به سه دسته تقسیم کردند:

اشعاری که در جوانی به پیروی از قاآنی سروده‌است که بعدها خودش نپسندید.
اشعاری که به سبک خراسانی سروده که به علت برخورداری از واژگان غنی- بسیار استادانه‌است.
اشعار عرفانی و صوفیانه که گویا خودش بیشتر این اشعار را دوست می‌داشته‌است.

ادیب نیشابوری دراشعار صوفیانه ی خود توانست مضامین عرفان – ابن عربی – و اصطلاحات وحدت وجودی چون فیض اقدس- کمون ذات- واهب الصور و… را درقالب وزنهای خوش آهنگ بیان کند و زبان عرفان و تصوف را با سبک خراسانی به خوبی درآمیزد – افزون بر این – شطحیات زیبایی نیز در قالب اینگونه اشعار گنجانده است.

ادیب نیشابوری – نیمه ی دوم زندگی خود را در دوره مشروطیت سپری کرد- با این حال شعر او کمتر رنگ شعر مشروطه را به خود گرفت
– جلالی- 95-96- . – ادیب – به سبب معاشرت با برخی از شاعران این دوره مانند ایرج میرزا- بی تردید با انواع شعر زمان خود آشنایی داشت – اما همواره به سنت های کهن ِ شعر پارسی پای بند بود و می توان او را از پشتیبانان بازگشت ادبی و احیای شعر قدما برشمرد . بنابراین – ادیب درحوزه معانی – صور خیال و کاربرد صنایع ادبی و آرایشهای لفظی – نوآوری نداشت . وی چنان شیفته ی شاعران دوره سامانی و غزنوی بود که از کاربرد واژگان ترکستانی و یاد کردن از شهرهای ماوراء النهر که هرگز آنها را ندیده بود- ابایی نداشت و این شیوه – انتقاد برخی از شاگردان او مثل ملک الشعرا بهار را برانگیخته بود. رویدادهای مهم تاریخ ایران چون نهضت تنباکو -1309ه. ق- – حوادث زمان مشروطیت و حتی آنچه در خراسان رخ می داد- نظیر حمله نظامی روسها به آستان قدس رضوی -1330 ه. ق– قیام کلنل محمد تقی خان پسیان – 1300 ه. ق- انعکاسی در شعراو نداشت. با این همه- وی از آن گروه شاعرانی نبود که یکسره به حوادث روزگار بی اعتنا باشد. وی از آشفتگی اوضاع اجتماعی و سیاسی نگران – و از نفوذ بیگانگان در کشور ناخرسند بود . ستایش او از سروده های سیاسی احمد بهار بر ضد انگلیسها – حاکی از همین امر است.

امتیاز شعر ادیب درموسیقی آن است. تنوع وزنها و قافیه ها – و استفاده از وزنهای سریع و نشاط آور و گاه مهجور – تناسب واژگان و بهره گیری از قوافی میانی – به شعر او آهنگی پر نشاط و دلنشین بخشیده است. شعر شناسی ادیب همچون پیشینیان وی – غریزی – و بر پایه نقد لفظی استوار بود و در این راه گاه با شهامت به انتقاد از سعدی و تمجید ازابوحنیفه اسکافی می پرداخت. وی – شعرشناسی خود را مدیون استاد خود صیدعلی خان می دانست و همواره می کوشید تا این فن را میان شاگردانش رواج دهد . ملک الشعرا ی بهار نیز سبک شناسی خود را وامدار این دو استاد دانسته است.

شاگردان ادیب نیشابوری

سید عبدالاعلی سبزواری
ملک‌الشعرا بهار
محمد پروین گنابادی
بدیع‌الزمان فروزانفر
ادیب طوسی
سید ضیاالدین سجادی
علی محمد سجادی
محمود حلبی
محمد تقی مدرس رضوی
میرزا حسین فقیه سبزواری
محمد فرخ
محمد تقی ادیب نیشابوری
محمد علی بامداد
سید جلال الدین تهرانی
سید حسن مشکات طبسی
محمد باقر محسنی ملایری

آثار ادیب نیشابوری

از ادیب به سبب ضعف بینایی آثار اندکی بر جای مانده است.

بخشی از ابتدای شرح معلقات سبع
چند بخش در تلخیص شرح خطیب تبریزی بر حماسه ابوتمام
رساله‌ای در جمع مابین عروض فارسی و عرب
برخی از تقریرات او مانند -تاریخچه گرگان- نخستین بار در نشریه دبستان- و نیز نکاتی درباره شعر و شاعری در دانشوران خراسان به چاپ رسیده است.
دیوان: هر چند دیوان کامل اشعار او در دست نیست- اما چند نفر به جمع‌آوری اشعار او اقدام کرده‌اند.
دیوان جمع‌آوری شده توسط اشراق: شاگرد وی اشراق- دیوان استاد را با بالغ بر ۶ هزار بیت از اشعار پارسی گرد‌ آورد که مفقود است. طبسی به جز اشعار پراکنده- از ۳ هزار بیت شعر ادیب یاد کرده که هیچ‌گاه به چاپ نرسید.
لآلی مکنون: عباس زرین‌قلم خراسانی بخشی از اشعار ادیب را با عنوانی لآلی مکنون در ۱۳۳۳ش در مشهد منتشر ساخت که حدود هزار بیت از اشعار پارسی ادیب را دربرمی‌گیرد و از اشعار عربی تنها دو بیت در پایان این مجموعه آمده است. مرزآبادی در رساله دکتری خود به تصحیح اشعار لالی مکنون دست یازیده- و ۶۱ بیت فارسی و ۹ بیت عربی به آن افزوده است. نقل قول‌های شفاهی مولف از شاگردان ادیب که در منابع دیگر یافت نمی‌شود- بر ارزش رساله می‌افزاید. آخرین تصحیح انتقادی از دیوان همراه با زندگی‌نامه ادیب به کوشش جلالی پندری به چاپ رسیده است. مولف با کاوش فراوان در مآخذ توانسته است ابیات دیوان را به ۱۱۸۹ بیت برساند.

وفات

ادیب نیشابوری در ۱۲ ذی‌القعده ۱۳۴۴ق در سن ۶۵ سالگی درگذشت و در یکی از رواق‌های حرم امام رضا-ع- به خاک سپرده شد. در مجلس بزرگداشت وی که در انجمن ادبی خراسان برپا شد- دوستان و شاگردان او خطابه‌ها و مرثیه‌ها سرودند.

منبع :

مردان پارسی

تبیان

شاعر

ویکی پدیا